Osmanlı - Rus Savaşı, özellikle 1877-1878 yılları arasında yaşanan "93 Harbi" ile tarih sahnesinde derin izler bırakmıştır. Bu savaş, Osmanlı Devleti ile Rusya İmparatorluğu arasında uzun süredir süregelen rekabetin ve jeopolitik mücadelelerin bir yansımasıydı. Tuna ve Kafkasya cephelerinde şiddetli çatışmalar yaşanmış, Gazi Osman Paşa’nın Plevne savunması gibi olaylar tarihe geçmiştir. Savaş sonunda imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları, Osmanlı’nın hem toprak hem de nüfuz kaybetmesine neden olmuştur.
Mısır Sorunu, 19. yüzyılda Osmanlı Devleti ile Kavalalı Mehmet Ali Paşa arasında yaşanan siyasi ve askerî bir krizdir. Mehmet Ali Paşa isyanı, Osmanlı’ya verdiği destek karşılığında vaat edilen valiliklerin kendisine verilmemesi üzerine başlamış; oğlu İbrahim Paşa komutasındaki Mısır ordusu Suriye’den Anadolu içlerine kadar ilerlemiştir. Bu gelişmeler, Mısır meselesini sadece bir iç isyan olmaktan çıkararak İngiltere, Fransa ve Rusya gibi büyük güçlerin müdahil olduğu uluslararası bir meseleye dönüştürmüştür.
Berlin Antlaşması, 13 Temmuz 1878 tarihinde Osmanlı Devleti ile İngiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya ve İtalya arasında imzalanan, Balkan coğrafyasının siyasal haritasını köklü biçimde değiştiren tarihi bir antlaşmadır. Bu antlaşma, Ayastefanos Antlaşması’na yönelik Avrupa devletlerinin itirazları sonucunda Berlin’de toplanan kongre ile şekillendirilmiştir. Berlin Antlaşması, özellikle Bulgaristan’ın parçalanması, Sırbistan, Karadağ ve Romanya’nın bağımsızlıklarının tanınması ve Bosna-Hersek’in Avusturya’ya bırakılması gibi kritik düzenlemeler içermektedir. Antlaşmanın 64 maddesiyle birlikte, Osmanlı topraklarında geniş kapsamlı siyasi ve idari değişiklikler öngörülmüştür.
Paris Antlaşması, 30 Mart 1856’da Osmanlı İmparatorluğu, Birleşik Krallık, Fransa ve Rusya arasında imzalanarak Kırım Savaşı’na son vermiştir. Bu antlaşmayla Osmanlı Devleti, Avrupa devletler sistemine resmen dâhil edilerek toprak bütünlüğü Avrupa devletlerinin ortak garantisi altına alınmıştır. Ayrıca Karadeniz tarafsızlaştırılmış, savaş sırasında işgal edilen toprakların karşılıklı iadesi kararlaştırılmıştır.
Londra Protokolü, 31 Mart 1877’de İngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, İtalya ve Rusya tarafından imzalanan, Osmanlı Devleti’ne sunulmuş bir diplomatik belgedir. İstanbul (Tersane) Konferansı’nın başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından hazırlanan bu protokolde, özellikle Bosna-Hersek ve Bulgaristan’da reform yapılması, Karadağ ile barış sağlanması ve Osmanlı ordusunun azaltılması talep edilmiştir. Osmanlı Devleti, bu talepleri onurunu sarsacak nitelikte bulmuş ve 12 Nisan 1877’de protokolü resmen reddetmiştir.
Hünkâr İskelesi Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasında 8 Temmuz 1833’te imzalanmış, savunma ve ittifak esaslarına dayanan ve bir gizli madde içeren diplomatik bir anlaşmadır. Bu antlaşma, Osmanlı’nın iç karışıklıklarla sarsıldığı, Mehmed Ali Paşa İsyanı gibi ciddi tehditlerle karşı karşıya kaldığı bir dönemde Rusya’dan yardım istemesi sonucunda şekillenmiştir. Antlaşmanın gizli maddesiyle Osmanlı, savaş durumunda Çanakkale Boğazı’nı diğer devletlere kapatmayı taahhüt etmiş, böylece Rusya’ya stratejik bir avantaj tanımıştır. Bu durum, Osmanlı’nın egemenlik yetkilerinin tartışmaya açılmasına yol açmış, Avrupa’da özellikle İngiltere ve Fransa’nın sert tepkisini çekmiştir.
Edirne Antlaşması, 14 Eylül 1829 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasında imzalanmış, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nı sona erdiren ve savaşın Osmanlı aleyhine gelişmesiyle kaçınılmaz hale gelen bir barış antlaşmasıdır. Bu savaşın arka planında, 1821’de başlayan Mora İsyanı ve ardından gelen büyük Avrupa müdahaleleri yer almakta; özellikle Navarin’de Osmanlı donanmasının batırılması sonrası artan gerilim Rusya’nın doğrudan savaşa katılmasıyla sonuçlanmıştır. 1829 Edirne Antlaşması ile Osmanlı, Balkanlar’da ve Kafkasya’da önemli toprak kayıplarına uğramış; Yunanistan’ın bağımsızlığı fiilen tanınmış ve Rusya’ya büyük tazminatlar ödenmesi kabul edilmiştir.
Islahat Fermanı, Osmanlı Devleti’nin çok dinli ve çok milletli yapısını korumak, Avrupa devletlerinin iç işlere müdahalesini engellemek ve imparatorluk içindeki eşitsizlikleri azaltmak amacıyla ilan edilen kapsamlı bir reform belgesidir. Tanzimat Fermanı’nın devamı niteliğindeki bu düzenleme, gayrimüslim tebaaya yönelik hakları genişletmiş, hukuki ve idari yapıyı yeniden şekillendirmeyi hedeflemiştir. 1856 Islahat Fermanı, Osmanlı’nın Avrupa ile ilişkilerini düzenlemede ve iç hukuk sistemini çağın gereklerine uygun hale getirmede dönüm noktası olmuştur.
Tanzimat Fermanı, 3 Kasım 1839'da Gülhane Parkı'nda ilan edilen ve Osmanlı Devleti’nin modernleşme sürecinde dönüm noktası olan bir reform bildirisidir. Osmanlı tarihinde Tanzimat Dönemi olarak anılan bu süreç, devletin hukuk, yönetim ve toplum düzenini Batı normlarına yaklaştırma çabasının ilk büyük adımıdır. Tanzimat Fermanı nedir? sorusuna verilecek en temel yanıt, onun bir hukuk devleti inşasına yönelik kapsamlı bir ıslahat programı olduğudur. Ferman, padişahın mutlak yetkilerini sınırlandırarak halkın can, mal ve namus güvenliğini güvence altına almış; vergide adalet, askerlikte düzen, yargıda eşitlik gibi ilkeleri ortaya koymuştur. Bu yönüyle Tanzimat Fermanı maddeleri, hem bireysel hakları hem de devletin sorumluluklarını tanımlayan çağdaş ilkeler taşımaktadır.
1. Dünya Savaşı bitmiş, Osmanlı Devleti mağlup olarak savaştan çıkmış ve 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi ile İtilaf Devletleri’nin işgalleri başlamıştır. Kendi toprağını korumak için yanıp tutuşan Türk insanı ve hızlı örgütlenme yeteneğine sahip Türk ordusu her bir işgalde mücadele için daha çok azme sarılır. İzmir’in Yunanlılarca işgali ve burada gerçekleşen olaylarla Türk halkının işgale karşı silahlı direnişi başlar. İzmir’in kurtuluşu halkın Mustafa Kemal önderliğinde sömürgeciliğe karşı direnişinin ve ülkeyi bağımsızlığa kavuşturmak için son nefesine kadar çarpışmasının en güzel örneğidir.
Mustafa Kemal Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nın lideri ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu olarak gerçekleştirdiği siyasi ve askeri başarılarla tarihin en önemli liderleri arasında yer almaktadır. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatürk’ün en dikkat çeken liderlik özelliği nedir sorusunun birden fazla yanıtı vardır. Liderlik, bir grubun ya da organizasyonun hedeflerine ulaşmasında kilit faktördür ve bir liderin sahip olması gereken temel özellikler arasında vizyon sahibi olmak, kararlılık, iletişim becerileri, ilham verme yeteneği, cesaret ve adalet duygusu sayılabilir. Atatürk, bu özelliklerin her birini tarihi boyunca sergileyen bir lider olarak kabul edilir. Bununla birlikte Atatürk’ün liderlik sırları bazı detaylarla daha rahat anlaşılabilir.
Tarih sahnesi birçok askeri deha ve devlet adamı ayak izlerini taşır. Ancak bu iki vasfın bir arada tek kişide var olması nadirdir. Mustafa Kemal Atatürk bu nadir insanlardan biridir. Bu nedenle ansiklopediler arasında bir kült olan Encyclopaedia Britannica onu "Seçkin bir Türk askeri, reformcu ve devlet adamı" olarak tanımlar.
13 Ekim 1907 tarihinde 3. Ordu'ya tayin edilen Mustafa Kemal Atatürk, tüm görevlerinde olduğu gibi bu görevinde de birçok başarı göstermiştir. Çevresindekilerin sevgi ve saygısını kazanmıştır. Türk milletinin kendine güvenini kazandıran, içinde bulunduğu zayıf durumdan çıkararak bir bakıma küllerinden tekrar dirilmesini sağlayan Mustafa Kemal, sadece Türk milleti değil tüm dünya tarafından saygı duyulan bir liderdir. Onu eşsiz kılan, askeri dehasına ilişkin değerlendirmelerin yanı sıra girdiği tüm savaşları kazanmasıdır. Her ne kadar “Girdiği tüm savaşları kazanması” cümlesi altında “tesadüfi” başarılar olasılığını taşıyor olsa da onun zaferleri benzersiz ilkeleri ve muharebelerdeki eşsiz stratejilerinde gizlidir.
Atatürk’ün ilk görev yeri olan Şam’da 5. Ordu ile kendini gösteren üstün askeri dehası, ülkenin düşmanlardan temizlenip bağımsızlığını elde etmesiyle devam etmiştir. Bu deha ve cansiparane verilen savaşların sonucunda gelecek nesillere çağdaş devrimlerle aydınlanan günümüz modern Türkiye Cumhuriyeti miras kalmıştır. Atatürk’ün başarıları sadece askeri yetenekleri geliştirmekle özetlenemez. Mustafa Kemal’in okuduğu okullar ve askeri görevleri ondaki liderlik vasıflarını keskinleştirmiş, bakış açısını derinleştirmiş ve ufukta gördüğü aydınlık Türkiye’yi hayata geçirmiştir. Dünya tarihinde yer etmiş olan Atatürk’ün askeri başarıları ve diplomasi yeteneği, çökmekte olan bir imparatorluktan güçlü, müreffeh ve çağdaş bir ülke meydana getirmiştir.
19. yüzyılın sonları Osmanlı İmparatorluğu için değişim ve dönüşüm dolu bir dönemdir. Bu değişimin öncülerinden biri de Vatan ve Hürriyet Cemiyeti idi. Cemiyetin hikâyesi modernleşmenin ve meşrutiyetin sancılarını çeken bir imparatorlukta umut ve direniş arayışının heyecan verici bir örneğidir.
