Kemalpaşazâde’nin Mâhiyet Teorisi

Aristoteles’in (MÖ 384-322) mantık ve tanım teorisi ekseninde şekillenen mâhiyet teorisi, İbn Sînâ (ö. 428/1037) ile nesnelerin özsel hakikatleri ve varlık arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Mu¨teahhirûn dönemde mâhiyet teorisi, mantık, kelâm ve tasavvuf bağlamında ele alınmış, ancak tartışmalar genellikle varlık kavramına odaklanarak mâhiyetin bağımsız incelenmesi ihmal edilmiştir. Felsefî, kelamî ve tasavvufî geleneklerin mâhiyet yaklaşımlarının birbirine karışması, mâhiyetin neliğine dair bilgileri bulanıklaştırmış ve sistematik bir şekilde ele alınmasını engellemiştir. Kemalpaşazâde (ö. 940/1534) ise, farklı ekollerin göru¨şlerini netleştirerek Osmanlı du¨şu¨ncesinde mâhiyet problemini derinlemesine incelemeyi amaçlamıştır.
Bu çalışmada, Kemalpaşazâde u¨zerinden mâhiyet meselesine yoğunlaşarak önceki teşebbu¨slerin rasyonel temeli ve ilkeleri gerekçeleriyle açıklandı. Bu çerçevede, mâhiyet konusunda geçmiş du¨şu¨nu¨rlerin yaklaşımları değerlendirildi, İslam du¨şu¨nce geleneklerinin sentezinde ortaya çıkacak problemler eleştirel yöntemle incelendi. Meşşâî du¨şu¨nce çerçevesinde filozofların mâhiyet göru¨şleri ve kelam geleneklerindeki mâhiyetle ilişkili kavram ve meseleler irdelendi. Kemalpaşazâde’nin risaleleri u¨zerinden mâhiyet teorisi kapsamlı bir şekilde ele alınarak, ilgili kavramlar, meseleler ve özgu¨n göru¨şler sistematik halde sunulmaya çalışıldı. Kemalpaşazâde’nin mâhiyet teorisi u¨zerine derin analizler yaptığı ve onun felsefe, kelam ve tasavvuf arasında bir sentez kurma girişimi gözlemlendi. Kemalpaşazâde, İbn Sinâcı çizgide varlık ve mâhiyet arasındaki ilişkiyi daha netleştirerek bu alanda özgu¨n bir teori inşa etmiş, yeni kavramlar u¨reterek Osmanlı du¨şu¨nce du¨nyasına önemli katkılarda bulunmuştur. Nihayetinde, mâhiyetin metafiziksel boyutunu daha sağlam temellere oturtmuş ve İslam du¨şu¨ncesinde mâhiyetle ilgili problemlerin sistematik bir çözu¨mu¨ne zemin hazırlamıştır.