Cumhuriyet Dönemi’nde Erzurum`da İmar ve Kalkınma Faaliyetleri 1930-1980

Cumhuriyet Dönemi’nde Erzurum`da İmar ve Kalkınma Faaliyetleri 1930-1980 Kısa Özet

Cumhuriyet rejiminin kurucu ve yapıcı özelliğini ülkenin her köşesine taşıyarak modern kentler kurmak, dönemin
yetkilileri tarafından üzerinde önemle durulan konular arasında yer almıştır. Bu maksatla Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin
kuruluş temellerinin atılmasında etkin bir yere sahip olan Erzurum’un imarı ve kalkınması hususuna Cumhuriyet
Hükümetleri ayrı bir hassasiyet göstermiştir. Bu bağlamda Millî Mücadele Dönemi’nde Erzurum Mebusu seçilen ve
Erzurumlular tarafından “Fahri Hemşehrilik” payesi verilen Reis-i Cumhur Mustafa Kemal Atatürk için Erzurum’un ayrı
bir yeri ve önemi olmuştur. Nitekim doğudaki idarî, askerî ve iktisadî teşkilatlanmada görev alacak Üçüncü Umumî
Müfettişlik 1935 yılında Erzurum merkezli olarak teşkil edilmiştir. Müfettişliğin öncülüğünde şehirdeki imar ve kalkınma
çalışmaları daha kapsamlı ve planlı bir şekilde yürütülmüştür. Şehrin gelişim süreci 1930-1980 döneminde devam etmiştir.
Yarım asrı kapsayan imar ve kalkınma faaliyetleri sonrası Erzurum, Cumhuriyet Türkiyesi’nin örnek kentlerinden biri
haline gelmiştir.
Erzurum’un yarım asırlık imarını ve kalkınmasını içeren bu çalışma, giriş ve beş bölümden oluşmaktadır. Giriş
kısmında şehir kavramı ile şehirlerin ortaya çıkışı ve tarihsel süreç içerisindeki gelişim evreleri ana hatlarıyla ele alınmıştır.
Akabinde Türk şehircilik tarihi, Osmanlı Devleti ve Erken Cumhuriyet Dönemi çerçevesinde incelenmiştir. Son tahlilde ise
Erzurum’un tarihine değinilerek, Cumhuriyet Dönemi’nde yürütülecek imar ve kalkınma faaliyetleri öncesi şehrin askeri,
idari ve iktisadi bakımdan geçirdiği aşamalar kısmen ortaya konulmuştur.
Çalışmanın esasını teşkil eden Cumhuriyet Dönemi’nde Erzurum’da gerçekleştirilen imar ve kalkınma faaliyetleri
on yıllık zaman dilimi üzerinden beş bölüme ayrılarak incelenmiştir. Birinci Bölüm’de savaşlar, doğal afetler ve malî
imkânsızlıklar nedeniyle genel olarak harap bir durumda bulunan Erzurum’da 1930’lu yılların başında yürütülen ilk etap
çalışmalarına değinildi. İkinci aşamada şehirdeki imar faaliyetlerinin daha planlı bir şekilde gerçekleştirildiği 1930’lu
yılların ikinci yarısında yapılan çalışmalar üzerinde duruldu. Bu süreçte 1935’te Üçüncü Umumi Müfettişliğin kurulması ve
Tekirdağ Valisi Haşim İşcan’ın 1936’da Erzurum Valiliği’ne tayini sonrası atılan adımlar ile kurulan imar birliği
kapsamında “grup inşaatı” adı altında yürütülen faaliyetler sonucu Üçüncü Umumi Müfettişlik, Müstahkem Mevki
Komutanlığı, Orduevi, Muharebe Alayı, Hükümet Konağı, Erzurum Halkevi, Postane, TEKEL İdaresi, okul, hastane ve
konutların inşa süreçleri ele alındı. Fransız Şehir Plancısı Jacques H. Lambert tarafından 1939’da tamamlanan Erzurum’un
ilk modern imar planının; hazırlık aşamaları, uygulanma koşulları ve şehir üzerindeki etkileri ana hatlarıyla incelendi.
Şehircilik faaliyetleri kapsamında alt ve üst yapı işleri şehir merkezi ve ilçe ölçeğinde değerlendirildi. Tarım ve hayvancılık
üzerine bağlantı yol çalışmaları, soğuk hava depoları ve mezbahanelerin inşa işlerine değinildi. Sanayileşme ve ulaştırma
çalışmaları çerçevesinde iplik, tuğla ve kiremit farikalarının yapımı, şehir içi ve dışı bağlantı yolları ile Sivas-Erzurum
Demiryolu hattının işletmeye açılışı hakkında bilgiler verildi. Eğitim ve sağlık faaliyetleri doğrultusunda şehirdeki okul
yapım, bakım ve onarım işleri ile numune hastanesinde yürütülen çalışmalardan söz edildi.
İkinci Bölüm’de şehrin modern bir yapıya kavuşturulması için devam eden imar çalışmaları ile 1941 yılında
Üçüncü Umumi Müfettişlik tarafından hazırlanan üç yıllık imar programı dâhilinde yapılacaklar, grup inşaatının devam
eden çalışmaları ve Doğu Evleri Yapı Kooperatifi’nin kuruluş süreci hakkında bilgiler verildi. İçme suyu miktarının
arttırılması için yeni kaynakların aranması, depoların yapımı ve boru hatlarının döşenmesi, elektrik kilovatının yükseltilmesi
için şehir şebekesinin tamiri, yeni motorların alınması ve atölyenin inşası faaliyetleri üzerinde duruldu. Ulaştırma alanında,
bu dönemde işletmeye açılan en önemli kamu yatırımı olan Erzurum Havaalanı’nın inşası ve açılması üzerine
bilgilendirmede bulunuldu. Sanayileşme faaliyetleri kapsamında, hammaddesi tarım ürünlerine dayanan işletmelerden ve
kuruluş fikri 1940’lı yıllara dayanan Aşkale Çimento Fabrikası’ndan bahsedildi. Eğitim alanında, açılan yeni okullar ile
Türk eğitim tarihinde önemli bir yer teşkil eden Köy Enstitüsü’nün Erzurum’daki temsilcisi Pulur Köy Enstitüsü’nün
kuruluş süreci ve faaliyetleri hakkında bilgi verildi. Sağlık işleri üzerine, hazırlanan plan, proje ve yapılacak etütler sonucu
atılacak adımlar ele alındı. Sosyo-kültürel sahadaki çalışmalar ise açılan müzeler, kurumlar ve kulüpler üzerinden
değerlendirildi.
Üçüncü Bölüm’de 1950’li yıllardan itibaren şehrin demografik ve ekonomik yönden gelişmesine bağlı olarak yeni
bir imar planının gerektiği tartışmaları özelinde yapılan çalışmalar ele alınmıştır. Su işlerinde Devlet Su İşleri 8. Bölge
Müdürlüğü’nün kuruluşu ile elektrik meselesinin çözümünde etkin bir rol oynayacak Tortum Hidroelektrik Santrali’nin
inşası hakkında bilgiler verildi. İlçelerdeki çalışmalar; imar haritalarının hazırlanması, içme suyu tesisatının ve elektrik
şebekesinin kuruluşu temelinde incelendi. Ulaştırma faaliyetleri, belediyenin ve 1956’da kurulan Karayolları 12. Bölge
Müdürlüğü’nün şehir genelindeki çalışmaları üzerinden değerlendirildi. Ticaret ve Sanayi alanındaki faaliyetlerden genel
olarak bahsedildi ve bu dönemde faaliyete geçen Erzurum Et Kombinası, Erzurum Şeker Fabrikası ve Erzurum Yem
Fabrikası ayrı başlıklar altında değerlendirildi. Eğitim ve sağlık yatırımları; Erzurum Eğitim Enstitüsü, Atatürk Üniversitesi
ve Erzurum Verem Savaş Dispanseri ile birlikte ele alındı. Sosyal ve kültürel sahadaki işler; açılan kütüphaneler, spor tesisi
inşaatları ve ilçelerde yapılan doğa sporlarının kulüp bazındaki faaliyetleri üzerinden incelendi.
Dördüncü Bölüm’de Belediye Meclisi’nin onayı ve İller Bankası’nın kabulü ile 19 Ekim 1967’de uygulanmaya
konulan dört yıllık yeni imar planı ve gecekondu meselesinin çözümü için atılan adımlar sıralandı. Şehrin sembol
mekânlarından Havuzbaşı’nda bir Atatürk Anıtı’nın inşa edilme süreci aktarıldı. Kamu kurumlarının ağaçlandırma
faaliyetlerine değinildi. Ulaştırma ve haberleşme işleri kapsamında, şehir içi trafiğini düzenleyici uygulamalar, Erzurum
Ekspres adıyla yeni bir hattın açılması ve telekomünikasyon ağının güçlendirilmesi çalışmalarına yer verildi. İlçe ve bazı
köylerdeki elektrik, yol, su, telefon hattı ve köprü inşası gibi alt ve üst yapı faaliyetleri ele alındı. Tarım ve hayvancılık
alanındaki çalışmalar, meyvecilik ziraatındaki ilerlemeler üzerinden aktarıldı. Sanayi ve ticaret işleri çerçevesinde, açılan
yeni fabrika ve imalatçılar ile yer altı kaynaklarının değerlendirilmesi çalışmaları ele alındı. Eğitim ve sağlık sahasındaki
faaliyetler kapsamında, yeni okul inşaatları ile eskilerin bakım ve onarım işleri aktarıldı. Sağlık ve sosyal hizmet
uygulamalarıyla, mevcut sağlık kurumlarının iyileştirilmesi ve bir yetiştirme yurdu ile bakımevinin açılması konularına yer
verildi. Sportif ve kültürel faaliyetler çerçevesinde, farklı disiplinleri içeren salon, yaz ve kış sporlarının gelişimi amacıyla
yapılan yatırımlar ile oda tiyatrosunun kuruluşu, güzel sanatlar galerisinin ve resim atölyesinin açılışı hakkında bilgiler
verildi. Erzurum 23 Temmuz Doğu Fuarı ile Türkiye Radyo Televizyon Kurumu Erzurum Radyosu’nun kuruluş aşamaları
ise farklı başlıklar altında incelendi.
Beşinci ve son bölümde Erzurum Belediye Meclisi’nin 7 Mart 1972 tarihli toplantısında kabul edilen ve 1972-1975
dönemini kapsayan yeni imar planından bahsedildi. 1975 tarihli Aziziye Anıtı ile Mustafa Kemal Atatürk’ün Doğumunun
100. Yıldönümü münasebetiyle 1981’de açılan; Atatürk Fidanlığı, Atatürk Parkı, Atatürk Çocuk Parkı ve Atatürk Ormanı
hakkında bilgilendirmede bulunuldu. Merkez, ilçe ve köylerdeki kamu hizmetleri aktarıldı. Tarım ve hayvancılık alanındaki
çalışmalar üzerine; T.C. Ziraat Bankası, Süt Endüstri Kurumu ve İl Veteriner Müdürlüğü tarafından teknik ve mali desteğin
sağlanması ve modern zirai yöntemlerin uygulanmasıyla birlikte elde edilen sonuçlara değinildi. Sanayi ve ticaret
alanındaki çalışmalar çerçevesinde; Ilıca Süt Fabrikası, Türkiye Zirai Donatım Kurumu Tarım Aletleri ve Makinaları
Fabrikası, ERGAZ Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi Sıvılaştırılmış Petrol Gazı Dolum ve Depolama Tesisi, Erzurum Alkol
Fabrikası, Sümerbank Dumlu Yapağı ve Yün İpliği Fabrikası, TEKEL Pasinler Sigara Fabrikası ve Sümerbank İspir
çalışmalarına değinildi. İkinci aşamada şehirdeki imar faaliyetlerinin daha planlı bir şekilde gerçekleştirildiği 1930’lu
yılların ikinci yarısında yapılan çalışmalar üzerinde duruldu. Bu süreçte 1935’te Üçüncü Umumi Müfettişliğin kurulması ve
Tekirdağ Valisi Haşim İşcan’ın 1936’da Erzurum Valiliği’ne tayini sonrası atılan adımlar ile kurulan imar birliği
kapsamında “grup inşaatı” adı altında yürütülen faaliyetler sonucu Üçüncü Umumi Müfettişlik, Müstahkem Mevki
Komutanlığı, Orduevi, Muharebe Alayı, Hükümet Konağı, Erzurum Halkevi, Postane, TEKEL İdaresi, okul, hastane ve
konutların inşa süreçleri ele alındı. Fransız Şehir Plancısı Jacques H. Lambert tarafından 1939’da tamamlanan Erzurum’un
ilk modern imar planının; hazırlık aşamaları, uygulanma koşulları ve şehir üzerindeki etkileri ana hatlarıyla incelendi.
Şehircilik faaliyetleri kapsamında alt ve üst yapı işleri şehir merkezi ve ilçe ölçeğinde değerlendirildi. Tarım ve hayvancılık
üzerine bağlantı yol çalışmaları, soğuk hava depoları ve mezbahanelerin inşa işlerine değinildi. Sanayileşme ve ulaştırma
çalışmaları çerçevesinde iplik, tuğla ve kiremit farikalarının yapımı, şehir içi ve dışı bağlantı yolları ile Sivas-Erzurum
Demiryolu hattının işletmeye açılışı hakkında bilgiler verildi. Eğitim ve sağlık faaliyetleri doğrultusunda şehirdeki okul
yapım, bakım ve onarım işleri ile numune hastanesinde yürütülen çalışmalardan söz edildi.
İkinci Bölüm’de şehrin modern bir yapıya kavuşturulması için devam eden imar çalışmaları ile 1941 yılında
Üçüncü Umumi Müfettişlik tarafından hazırlanan üç yıllık imar programı dâhilinde yapılacaklar, grup inşaatının devam
eden çalışmaları ve Doğu Evleri Yapı Kooperatifi’nin kuruluş süreci hakkında bilgiler verildi. İçme suyu miktarının
arttırılması için yeni kaynakların aranması, depoların yapımı ve boru hatlarının döşenmesi, elektrik kilovatının yükseltilmesi
için şehir şebekesinin tamiri, yeni motorların alınması ve atölyenin inşası faaliyetleri üzerinde duruldu. Ulaştırma alanında,
bu dönemde işletmeye açılan en önemli kamu yatırımı olan Erzurum Havaalanı’nın inşası ve açılması üzerine
bilgilendirmede bulunuldu. Sanayileşme faaliyetleri kapsamında, hammaddesi tarım ürünlerine dayanan işletmelerden ve
kuruluş fikri 1940’lı yıllara dayanan Aşkale Çimento Fabrikası’ndan bahsedildi. Eğitim alanında, açılan yeni okullar ile
Türk eğitim tarihinde önemli bir yer teşkil eden Köy Enstitüsü’nün Erzurum’daki temsilcisi Pulur Köy Enstitüsü’nün
kuruluş süreci ve faaliyetleri hakkında bilgi verildi. Sağlık işleri üzerine, hazırlanan plan, proje ve yapılacak etütler sonucu
atılacak adımlar ele alındı. Sosyo-kültürel sahadaki çalışmalar ise açılan müzeler, kurumlar ve kulüpler üzerinden
değerlendirildi.
Üçüncü Bölüm’de 1950’li yıllardan itibaren şehrin demografik ve ekonomik yönden gelişmesine bağlı olarak yeni
bir imar planının gerektiği tartışmaları özelinde yapılan çalışmalar ele alınmıştır. Su işlerinde Devlet Su İşleri 8. Bölge
Müdürlüğü’nün kuruluşu ile elektrik meselesinin çözümünde etkin bir rol oynayacak Tortum Hidroelektrik Santrali’nin
inşası hakkında bilgiler verildi. İlçelerdeki çalışmalar; imar haritalarının hazırlanması, içme suyu tesisatının ve elektrik
şebekesinin kuruluşu temelinde incelendi. Ulaştırma faaliyetleri, belediyenin ve 1956’da kurulan Karayolları 12. Bölge
Müdürlüğü’nün şehir genelindeki çalışmaları üzerinden değerlendirildi. Ticaret ve Sanayi alanındaki faaliyetlerden genel
olarak bahsedildi ve bu dönemde faaliyete geçen Erzurum Et Kombinası, Erzurum Şeker Fabrikası ve Erzurum Yem
Fabrikası ayrı başlıklar altında değerlendirildi. Eğitim ve sağlık yatırımları; Erzurum Eğitim Enstitüsü, Atatürk Üniversitesi
ve Erzurum Verem Savaş Dispanseri ile birlikte ele alındı. Sosyal ve kültürel sahadaki işler; açılan kütüphaneler, spor tesisi
inşaatları ve ilçelerde yapılan doğa sporlarının kulüp bazındaki faaliyetleri üzerinden incelendi.
Dördüncü Bölüm’de Belediye Meclisi’nin onayı ve İller Bankası’nın kabulü ile 19 Ekim 1967’de uygulanmaya
konulan dört yıllık yeni imar planı ve gecekondu meselesinin çözümü için atılan adımlar sıralandı. Şehrin sembol
mekânlarından Havuzbaşı’nda bir Atatürk Anıtı’nın inşa edilme süreci aktarıldı. Kamu kurumlarının ağaçlandırma
faaliyetlerine değinildi. Ulaştırma ve haberleşme işleri kapsamında, şehir içi trafiğini düzenleyici uygulamalar, Erzurum
Ekspres adıyla yeni bir hattın açılması ve telekomünikasyon ağının güçlendirilmesi çalışmalarına yer verildi. İlçe ve bazı
köylerdeki elektrik, yol, su, telefon hattı ve köprü inşası gibi alt ve üst yapı faaliyetleri ele alındı. Tarım ve hayvancılık
alanındaki çalışmalar, meyvecilik ziraatındaki ilerlemeler üzerinden aktarıldı. Sanayi ve ticaret işleri çerçevesinde, açılan
yeni fabrika ve imalatçılar ile yer altı kaynaklarının değerlendirilmesi çalışmaları ele alındı. Eğitim ve sağlık sahasındaki
faaliyetler kapsamında, yeni okul inşaatları ile eskilerin bakım ve onarım işleri aktarıldı. Sağlık ve sosyal hizmet
uygulamalarıyla, mevcut sağlık kurumlarının iyileştirilmesi ve bir yetiştirme yurdu ile bakımevinin açılması konularına yer
verildi. Sportif ve kültürel faaliyetler çerçevesinde, farklı disiplinleri içeren salon, yaz ve kış sporlarının gelişimi amacıyla
yapılan yatırımlar ile oda tiyatrosunun kuruluşu, güzel sanatlar galerisinin ve resim atölyesinin açılışı hakkında bilgiler
verildi. Erzurum 23 Temmuz Doğu Fuarı ile Türkiye Radyo Televizyon Kurumu Erzurum Radyosu’nun kuruluş aşamaları
ise farklı başlıklar altında incelendi.
Beşinci ve son bölümde Erzurum Belediye Meclisi’nin 7 Mart 1972 tarihli toplantısında kabul edilen ve 1972-1975
dönemini kapsayan yeni imar planından bahsedildi. 1975 tarihli Aziziye Anıtı ile Mustafa Kemal Atatürk’ün Doğumunun
100. Yıldönümü münasebetiyle 1981’de açılan; Atatürk Fidanlığı, Atatürk Parkı, Atatürk Çocuk Parkı ve Atatürk Ormanı
hakkında bilgilendirmede bulunuldu. Merkez, ilçe ve köylerdeki kamu hizmetleri aktarıldı. Tarım ve hayvancılık alanındaki
çalışmalar üzerine; T.C. Ziraat Bankası, Süt Endüstri Kurumu ve İl Veteriner Müdürlüğü tarafından teknik ve mali desteğin
sağlanması ve modern zirai yöntemlerin uygulanmasıyla birlikte elde edilen sonuçlara değinildi. Sanayi ve ticaret
alanındaki çalışmalar çerçevesinde; Ilıca Süt Fabrikası, Türkiye Zirai Donatım Kurumu Tarım Aletleri ve Makinaları
Fabrikası, ERGAZ Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi Sıvılaştırılmış Petrol Gazı Dolum ve Depolama Tesisi, Erzurum Alkol
Fabrikası, Sümerbank Dumlu Yapağı ve Yün İpliği Fabrikası, TEKEL Pasinler Sigara Fabrikası ve Sümerbank İspir